Karol Szymanowski
ur. 3 października 1882, Tymoszówka
zm. 29 marca 1937, Lozanna
Największy reformator polskiej muzyki narodowej po Chopinie.
Król Roger op. 46
Grecja i pogańskie aspekty chrześcijaństwa fascynowały Szymanowskiego. Osią jego opery jest rzekomy konflikt między Chrystusem a Dionizosem. Dramat rozgrywa się w sercu króla Rogera, który rządził Sycylią w XII wieku. Jako strażnik kultu chrześcijańskiego konfrontuje się on z Pasterzem, głosicielem nowego boga – zmysłowego, radosnego, nieosobowego. Roger nie umie wybrać między nim a surowym Chrystusem-Pantokratorem. W finale, osamotniony, staje na szczycie amfiteatru i składa swe serce w ofierze wschodzącemu słońcu. Ale czy Ateny i Jerozolima na pewno były dla niego przeciwieństwami?
100 NA 100. MUZYCZNE DEKADY WOLNOŚCI –
NAJWIĘKSZY PROJEKT MUZYCZNY WOLNEJ POLSKI
Setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości to wyjątkowy powód do radości. Dlatego też Polskie Wydawnictwo Muzyczne, oficyna, która od 1945 roku skutecznie pełni misję utrwalania i upowszechniania rodzimej twórczości na wszystkich kontynentach, postanowiło pokazać światu to, co w muzyce polskiej ostatniego stulecia najpiękniejsze, najbardziej wartościowe i zasługujące swoją oryginalnością na uwagę.
„100 na 100. Muzyczne dekady wolności” – przedsięwzięcie w swoim zasięgu i formie unikatowe w skali międzynarodowej – obejmuje prezentację 100 dzieł, które począwszy od 1918 roku wyszły spod ręki blisko 90 znakomitych kompozytorów. W tym pięknie zróżnicowanym zbiorze, wyjątkowym świadectwie epoki, znaleźć można kompozycje znane i te ważne, choć nieczęsto wykonywane; autorstwa twórców wszystkich generacji, świetnie w kulturze zakorzenionych, ale także tych nieco zapomnianych; utwory z rozmaitych estetycznych półek, wszystkich możliwych gatunków, dzieła instrumentalne, wokalne i elektroniczne, przeznaczone na obsadę orkiestrową i kameralną, chóralną i solową. Co napawa nas szczególną dumą, listę kolejnego muzycznego stulecia otwiera specjalnie na tę okazję napisana Fanfara Krzysztofa Pendereckiego, która rozbrzmiewać będzie 11 listopada 2018 roku – w 11 prestiżowych salach koncertowych na świecie, na 11 estradach w Polsce oraz na antenie Polskiego Radia, Telewizji Polskiej i kilku europejskich rozgłośni radiowych.
Bo z ogromną satysfakcją odnotowuję, że w celebrację 100. urodzin Niepodległej zaangażował się cały muzyczny świat. W przedsięwzięciu „100 na 100. Muzyczne dekady wolności” biorą udział wybitni artyści od Chicago i Nowego Jorku przez Paryż, Wiedeń i Lwów po Tokio i Melbourne, od Londynu przez Kopenhagę i Frankfurt po Mediolan. Dołączyli do nas uznani artyści polscy, śpiewacy, instrumentaliści i dyrygenci, najlepsze rodzime orkiestry i chóry oraz 11 najprężniejszych instytucji muzycznych w kraju. Dowodzi to nie tylko uniwersalnych wartości obowiązujących w świecie dźwięków, szlachetnego poczucia wspólnoty kulturowych działań, społecznego porozumienia ponad wszelkimi podziałami, ale nade wszystko wskazuje na wysoką markę polskiej muzyki, znaczenie rodzimych kompozytorów w międzynarodowym obiegu i niebagatelny wpływ, jaki na oblicze muzyki mieli i mają polscy twórcy.
W imieniu Polskiego Wydawnictwa Muzycznego witam Państwa na portalu programu „100 na 100. Muzyczne dekady wolności”, gdzie znaleźć można wiele informacji na temat polskiej muzyki najnowszej, poznać biografie kompozytorów i historie dzieł, które zmieniły oblicze światowej muzyki, posłuchać nagrań oraz obejrzeć etiudy filmowe o każdym z utworów. Zachęcam jednocześnie do przeżywania tego radosnego święta przy dźwiękach muzyki polskich kompozytorów nie tylko w jubileuszowym 2018 roku. Wraz z zaangażowaną w realizację projektu grupą niezwykle kreatywnych osób, przygotowaliśmy szereg publikacji nutowych, książkowych i płytowych. Nie zabrakło także atrakcji dla najmłodszych – ilustrowane książki dla dzieci, aplikacje na urządzenia mobilne i gra planszowa to tylko niektóre z nich.
W tym miejscu pragnę podziękować tym osobom, bez których ten projekt nie mógłby zostać zrealizowany. Stanisław Tyczyński dał impuls do stworzenia przedsięwzięcia szalonego i odważnego, które przerodziło się w wydarzenie bez precedensu w historii promocji kultury muzycznej. Wielogodzinne dyskusje z Filipem Berkowiczem zaowocują wykonaniem 100 utworów polskiej muzyki XX i XXI wieku przez najlepsze zespoły muzyczne świata w 11 salach koncertowych w Polsce i 11 na świecie i to jednego dnia! Ogromnym wsparciem jest pomoc Małgorzaty Małaszko-Stasiewicz, której skuteczność i talent do budowania artystycznych sojuszy pozwoliły na ogromne zaangażowanie w projekt Polskiego Radia i jego znakomitych zespołów. Z wyczuciem estetycznego pluralizmu doskonale współpracowała przy trudnym zadaniu skonstruowania listy ”100 na 100” Rada Programowa, złożona z wybitnych osobowości oraz przedstawicieli najważniejszych instytucji kultury. Podziękowania kieruję w stronę donatorów przedsięwzięcia „100 na 100. Muzyczne dekady wolności”, kierownictwu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na czele z wicepremierem i ministrem kultury i dziedzictwa narodowego prof. dr. hab. Piotrem Glińskim. Wreszcie głęboko się kłaniam fantastycznemu zespołowi Polskiego Wydawnictwa Muzycznego, który pod kierunkiem Marii Bielatowicz wykonuje gigantyczną pracę, aby wszystkie elementy projektu złożyły się w piękną całość. Bez niezwykłej kreatywności pracowników i współpracowników naszej Oficyny, determinacji i wiary w przedsięwzięcie „100 na 100. Muzyczne dekady wolności”, największy projekt muzyczny wolnej Polski nie mógłby dojść do skutku.
dr Daniel Cichy
dyrektor – redaktor naczelny
Polskiego Wydawnictwa Muzycznego
Projekt „100 na 100. Muzyczne dekady wolności” to unikatowe w skali światowej przedsięwzięcie, którego celem jest prezentacja wybranych dzieł muzyki polskiej czasu niepodległości. Powstałe po 1918 roku utwory wskazują na to, co w twórczości rodzimych kompozytorów w ostatnim stuleciu najpiękniejsze, najbardziej wartościowe, swoją oryginalnością i estetyczną odrębnością z powodzeniem oddziałujące na światowy krwiobieg kultury muzycznej.
Oprócz starannie wybranej listy 100 arcydzieł, które wyszły spod ręki blisko 90 kompozytorów, licznych wydawnictw nutowych i książkowych, atrakcyjnych publikacji dla najmłodszych, nowych nagrań w wykonaniu najwybitniejszych polskich artystów, 11 listopada 2018 roku na 11 estradach na świecie i w 11 najlepszych salach koncertowych w Polsce, zabrzmi 100 utworów polskich kompozytorów w interpretacji znakomitych solistów, orkiestr, chórów i zespołów o międzynarodowej renomie.
1918
Karol Szymanowski
Pieśni muezina szalonego op. 42
1919
Kazimierz Sikorski
I Symfonia
1920
Ludomir Rogowski
Mamidła
1921
Aleksander Tansman
7 Preludiów
1922
Eugeniusz Morawski
Świtezianka, balet w 2 aktach
1923
Apolinary Szeluto
Pan Tadeusz, suita op. 17
1924
Karol Szymanowski
Król Roger op. 46
1925
Aleksander Tansman
I Koncert fortepianowy
1926
Karol Szymanowski
Stabat Mater op. 53
1927
Stanisław Wiechowicz
Chmiel. Taniec weselny na orkiestrę symfoniczną
1928
Roman Maciejewski
Pieśni kurpiowskie
1929
Tadeusz Szeligowski
Kaziuki
1930
Michał Kondracki
Mała symfonia góralska „Obrazy na szkle” op. 8
1931
Karol Szymanowski
Harnasie, balet-pantomima w 2 odsłonach op. 55
1932
Józef Koffler
Koncert fortepianowy op. 13
1933
Feliks Nowowiejski
IX Symfonia organowa f-moll op. 45
1934
Bolesław Wallek-Walewski
Wesele na Górnym Śląsku
1935
Szymon Laks
Suita polska
1936
Antoni Szałowski
Uwertura
1937
Ludomir Różycki
Apollo i dziewczyna, balet w 6 scenach
1938
Jan Adam Maklakiewicz
Cagliostro w Warszawie, balet w 3 obrazach
1939
Roman Padlewski
Stabat Mater
1940
Władysław Szpilman
Concertino na fortepian i orkiestrę kameralną
1941
Michał Spisak
Concertino na klarnet i orkiestrę symfoniczną
1942
Andrzej Panufnik
Uwertura tragiczna
1943
Karol Rathaus
Polonaise symphonique op. 52
1944
Konstanty Regamey
Kwintet na klarnet, fagot, skrzypce, wiolonczelę i fortepian
1945
Bolesław Woytowicz
II Symfonia „Warszawska”
1946
Tadeusz Zygfryd Kassern
Concertino na obój i orkiestrę smyczkową
1947
Zygmunt Mycielski
Lamento di Tristano
1948
Zbigniew Turski
II Symfonia „Olimpijska”
1949
Stefan Kisielewski
Koncert na orkiestrę kameralną
1950
Artur Malawski
Wierchy, balet-pantomima
1951
Tadeusz Baird
Colas Breugnon
1952
Roman Palester
IV Symfonia
1953
Grażyna Bacewicz
IV Symfonia
1954
Roman Haubenstock-Ramati
Recitativo ed aria. Koncert na klawesyn i orkiestrę
1955
Piotr Perkowski
Nocturne
1956
Kazimierz Serocki
Sinfonietta
1957
Tadeusz Machl
IV Koncert organowy
1958
Witold Lutosławski
Muzyka żałobna
1959
Włodzimierz Kotoński
Etiuda na jedno uderzenie w talerz
1960
Krzysztof Penderecki
Tren – Ofiarom Hiroszimy
1961
Grażyna Bacewicz
Pensieri notturni
1962
Bolesław Szabelski
Aforyzmy „9”
1963
Henryk Mikołaj Górecki
Trzy utwory w dawnym stylu
1964
Bogusław Schaeffer
Symfonia – muzyka elektroniczna
1965
Krzysztof Penderecki
Pasja według św. Łukasza
1966
Tadeusz Baird
Jutro, dramat muzyczny w 1 akcie
1967
Eugeniusz Rudnik
Dixi
1968
Witold Lutosławski
Livre pour orchestre
1969
Zygmunt Krauze
Utwór na orkiestrę nr 1
1970
Andrzej Dobrowolski
Amar. Muzyka na orkiestrę nr 2
1971
Kazimierz Serocki
Fantasmagoria
1972
Zbigniew Penherski
Incantationi I
1973
Juliusz Łuciuk
Miłość Orfeusza, opera-balet w 2 częściach
1974
Barbara Buczek
Anekumena, koncert na 89 instrumentów
1975
Andrzej Krzanowski
Audycja IV
1976
Henryk Mikołaj Górecki
III Symfonia „Symfonia pieśni żałosnych” op. 36
1977
Romuald Twardowski
Sequentiae de SS. Patronis Polonis
1978
Eugeniusz Knapik
Corale, interludio e aria
1979
Augustyn Bloch
Anenaiki
1980
Tomasz Sikorski
Struny w ziemi
1981
Andrzej Panufnik
Sinfonia votiva
1982
Bronisław Kazimierz Przybylski
Program „S” - hommage à Karol Szymanowski
1983
Witold Lutosławski
III Symfonia
1984
Józef Świder
Canon
1985
Marta Ptaszyńska
Koncert na marimbę i orkiestrę
1986
Wojciech Kilar
Orawa
1987
Witold Szalonek
Inside? - Outside?
1988
Tadeusz Wielecki
Liczne odnogi rozgałęzionych splotów
1989
Aleksander Lasoń
Katedra
1990
Paweł Szymański
Quasi una sinfonietta
1991
Grażyna Pstrokońska-Nawratil
Le soleil. Koncert na instrumenty perkusyjne i orkiestrę
1992
Mieczysław Wajnberg
Symfonia kameralna nr 4
1993
Stanisław Krupowicz
Fin de siècle
1994
Zbigniew Bargielski
Trigonalia
1995
Krystyna Moszumańska-Nazar
III Kwartet smyczkowy
1996
Krzysztof Meyer
Msza op. 68
1997
Rafał Augustyn
Miroirs
1998
Marek Stachowski
Sinfonietta
1999
Paweł Łukaszewski
Antyfony
2000
Elżbieta Sikora
I Koncert na fortepian i orkiestrę „Hommage à Frédéric Chopin”
2001
Zbigniew Bujarski
Kwartet smyczkowy „Na jesień”
2002
Andrzej Koszewski
Unitis Viribus
2003
Cezary Duchnowski
monada 3
2004
Krzysztof Knittel
Męka Pańska według św. Mateusza
2005
Krzysztof Penderecki
VIII Symfonia „Pieśni przemijania”
2006
Jerzy Kornowicz
Zorze IV „Melos-Etos”
2007
Lidia Zielińska
Siedem wysp Conrada
2008
Paweł Mykietyn
Pasja według św. Marka
2009
Dariusz Przybylski
Óneiros, koncert na skrzypce i orkiestrę smyczkową op. 47
2010
Agata Zubel
Not I
2011
Jagoda Szmytka
electrified memories of bloody cherries
2012
Marcel Chyrzyński
Ukiyo-e
2013
Andrzej Kwieciński
Canzon de’baci
2014
Dobromiła Jaskot
Slejpnir
2015
Aleksander Nowak
Naninana
2016
Marcin Stańczyk
Some Drops
2017
Hanna Kulenty
Concerto Rosso
2018
Krzysztof Penderecki
Fanfara
al. Krasińskiego 11a,
31-111 Kraków
tel.:
+48 12 422 70 44
+48 12 427 90 33
fax:
12 422 01 74
e-mail:
pwm[at]pwm.com.pl
„100 lat z dziejów polskiej muzyki” autorstwa Danuty Gwizdalanki to bogato ilustrowana książka, napisana żywym i atrakcyjnym językiem. Autorka kreśli w niej nurty polskiej współczesnej muzyki: awangardowy, ludowy, religijny, tradycyjny, romantyczny, indywidualny, elektroniczny. Przedstawia twórczość polskich kompozytorów w kontekście muzycznej kultury światowej, uwzględniając ogromną rolę polskich wykonawców w promowaniu polskiej muzyki na świecie. Docelowo monografia ukaże się także poza boxem w siedmiu wersjach językowych (rosyjskiej, niemieckiej, francuskiej, włoskiej, hiszpańskiej, chińskiej i japońskiej) – każda wersja dostosowana będzie merytorycznie do odbiorcy z danego kręgu kulturowego.
BOX „100 na 100” to ekskluzywne wydawnictwo, dokumentujące ostatnie 100 lat polskiej muzyki. Na prestiżową publikację w polskiej i angielskiej wersji językowej złożą się następujące elementy:
Karol Szymanowski wzrastał w domu o bogatych tradycjach muzycznych, w kulcie Fryderyka Chopina. Po złożeniu matury nie rozpoczął formalnych studiów kompozytorskich – w latach 1901–04 kształcił się prywatnie u Marka Zawirskiego (harmonia) i Zygmunta Noskowskiego (kontrapunkt i kompozycja). W roku 1904 wyjechał do Niemiec, gdzie zachwycił się twórczością Richarda Straussa i Richarda Wagnera. Rok później, niejako „zaocznie” włączony został w poczet członków Spółki Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich założonej w Berlinie przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szelutę – i to właśnie na koncercie Spółki w roku 1906 miał miejsce jego kompozytorski debiut.
W latach 1905–15 odbywał Szymanowski liczne podróże. Drogi prowadziły go do wielu europejskich stolic, a także do Tunisu, Biskiry i Algieru. W roku 1912 osiadł w Wiedniu, gdzie podpisał dziesięcioletni kontrakt z oficyną Universal Edition.
Po zakończeniu I wojny światowej przebywał w Warszawie włączając się w odbudowę życia muzycznego kraju. W roku 1926 otrzymał propozycję objęcia stanowiska rektora konserwatorium w Kairze, którą jednak odrzucił. Rok później został dyrektorem warszawskiego Konserwatorium, jednak wobec zachowawczej postawy środowiska i niemożności przeprowadzenia pożądanych reform, po pół dekadzie urzędowania podał się do dymisji.
Na osiem lat przed śmiercią zdiagnozowano u niego gruźlicę. By używać kojącego górskiego klimatu przeniósł się do Zakopanego, gdzie zamieszkał w willi „Atma”. Kompozycje jego wykonywano tymczasem na najznakomitszych estradach Europy i Ameryki Północnej, a on sam występował często w roli pianisty – wykonawcy własnych dzieł. Ożywiona działalność koncertowa w latach trzydziestych spowodowała raptowne pogorszenie jego stanu zdrowia. Pomocy szukał w licznych uzdrowiskach; ostatecznie choroba pokonała go w Lozannie w Wielkanoc roku 1937.
Do ideału zreformowanej muzyki narodowej dochodził Szymanowski niejako okrężną drogą. W pierwszych dziełach kompozytora rezonują struny romantycznej, chopinowskiej wrażliwości (Dziewięć preludiów na fortepian op. 1, 1899–1900; I Sonata fortepianowa c-moll op. 8, 1903–04). Lata 1904–18 upływają pod znakiem modernizmu realizującego się najpierw w ekspansywnej wyrazowości utworów nawiązujących do niemieckiego ekspresjonizmu (Symfonia nr 1 op. 15, 1906–07; opera Hagith op. 25, 1912–13), potem w impresjonistycznej, onirycznej aurze dzieł inspirowanych nierzadko tradycją antyczną i egzotyką Orientu (Symfonia nr 3 „Pieśń o nocy” op. 27, 1914–16; Mity op. 30 na skrzypce i fortepian, 1915; Koncert skrzypcowy nr 1 op. 35, 1916; opera Król Roger op. 46, 1918–24). Twórczością „narodową” na powrót zajął się Szymanowski w odrodzonej Polsce. Miast „mechanicznej” stylizacji czy archaizacji zaproponował muzykę śmiało sięgającą po najnowsze zdobycze techniki kompozytorskiej, a jednocześnie głęboko zakorzenioną w rodzimej tradycji (balet Harnasie op. 55, 1923–31; Pieśni Kurpiowskie op. 58 na głos i fortepian, 1930–32; Symfonia nr 4 „Symfonia Koncertująca” op. 60, 1932) i religijności (Stabat Mater op. 53, 1925–26; Litania do Marii Panny op. 59, 1930–33).
Rok 1914 stał pod znakiem wiosennej podróży Szymanowskiego na Sycylię i do Afryki. Latem wybuchła wielka wojna, którą kompozytor przeczekiwał w Tymoszówce i Elizawetgradzie. Utratę kontaktów z Zachodem rekompensowały Piotrogród i Moskwa, skąd Szymanowski czerpał obfite inspiracje literackie i filozoficzne. Fascynowała go Grecja i pogańskie aspekty chrześcijaństwa – tropem tym podążał od lat, m.in. pod wpływem Narodzin tragedii Nietzschego. Teraz doszły lektury Tadeusza Zielińskiego, Dymitra Mereżkowskiego, Wiaczesława Iwanowa. Kłębiły się mnogie idee, które znalazły wyraz w powieści Efebos, wzorowanej na dialogach Platona. A było to tylko przygotowanie do muzycznego opus magnum.
Osią opery Król Roger jest rzekomy konflikt między Chrystusem a Dionizosem. Dramat rozgrywa się w sercu tytułowej postaci – króla Rogera, który rządził Sycylią w XII wieku. Jako strażnik kultu chrześcijańskiego, każe on przyprowadzić na przesłuchanie Pasterza, głosiciela nowego boga – zmysłowego, radosnego, nieosobowego. Wbrew ludowi, idąc za głosem królowej Roksany, Roger nie zgadza się, by ukamienować heretyka (akt 1). Nocą w pałacu ma odbyć się sąd nad Pasterzem. Tym razem to lud ulega jego urokowi. Także Roksana rzuca się we wspólny szał boskiego tańca (akt 2). Roger-pątnik, władca bez władzy, w towarzystwie mędrca Edrisiego błąka się wśród ruin teatru. Pasterz objawia się tam jako Dionizos. Roger nie dołącza do bachanalii, ale nie ma dlań też powrotu przed groźne oblicze Chrystusa-Pantokratora. O świcie staje na szczycie amfiteatru i składa swe serce w ofierze wschodzącemu słońcu (akt 3).
Libretto, wedle sugestii kompozytora i z wieloma jego ingerencjami, napisał Jarosław Iwaszkiewicz. Zagadkowe zakończenie odzwierciedla wahania Szymanowskiego, który początkowo planował uczynić Rogera członkiem orszaku Dionizosa. Zmiana koncepcji pociągnęła korektę tytułu (pierwotny: Pasterz) oraz klasyfikacji gatunkowej (pierwotnie: „misterium”).
A jednak nie chodzi tu o wcale o prostą opozycję Aten i Jerozolimy. Szymanowski wyjawił Iwaszkiewiczowi swą „ulubioną idejkę o pokrewieństwach Chrystusa i Dionizosa”. Tropy te podsuwa też Efebos, np. w opisie kościelnego krucyfiksu o „pięknej twarzy”: „Kochałem Chrystusa który umarł w mękach, by odkupić moje ciężkie grzechy. I tylko jednego nie rozumiałem: dlaczego właśnie On – taki biedny i czuły, bliski i kochany, wymagał od ludzi tego, co wydawało mi się niewykonalne”. Odpowiedź znajdziemy w refleksji o Ostatniej wieczerzy Leonarda: „Zrozumiałem, jak w najbliższym, wąskim kręgu Uczniów, niewolniczo, płasko i fałszywie tłumaczono Jego Słowa! Dopiero wtedy pojąłem, kim był On w rzeczywistości – On – Chrystus – Eros! Zjawiwszy się na tej najsmutniejszej biesiadzie świata poczuł nagle, że jest tu obcym i że będzie wydany pospólstwu! I to było jego najgłębszym cierpieniem, cierpieniem tego, który kochał Boga – nie Jehowę, nie groźnego Adonai – kochał miłością zrodzoną z bezgranicznej wolności, z nienasyconego, głębokiego pragnienia Wieczności”. Nigdzie indziej z podobną siłą nie poruszył Szymanowski najwrażliwszych strun swego życia duchowego.
Marcin Trzęsiok